Ẩm thực ốc và du lịch khảo cổ

Năm 2014, quần thể danh thắng Tràng An (P.Tây Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình) nhận danh hiệu di sản thế giới do UNESCO ghi danh. Đây là di sản hỗn hợp đầu tiên mà tổ chức này công nhận tại Đông Nam Á. Ông Nguyễn Việt Cường, Cục Di sản văn hóa (Bộ VH-TT-DL), lúc đó cho biết Tràng An đạt 3 tiêu chí về giá trị nổi bật toàn cầu. Trong đó, có việc "Tràng An chứa đựng các bằng chứng về sự tương tác giữa con người và môi trường, thể hiện sự thích ứng của con người với các điều kiện biến đổi về địa lý và sự khắc nghiệt nhất của môi trường trong lịch sử trái đất, đặc biệt là những biến đổi khí hậu diễn ra vào cuối và ngay sau thời kỳ băng hà cuối cùng".

Cũng phải nói thêm, hồ sơ di sản Tràng An lúc đầu được dự kiến xây dựng theo hướng di sản thiên nhiên thế giới. Mặc dù vậy, hướng đi này sau đó đã cho thấy rất khó khăn. Chính vì thế, các chuyên gia đã quyết định chuyển sang hồ sơ di sản hỗn hợp, dựa trên các phát hiện khảo cổ tại quần thể di sản này. Tràng An vẫn đáp ứng các tiêu chí về vẻ đẹp thẩm mỹ với cảnh quan tháp karst với núi hùng vĩ, hang động huyền bí, sông nước đẹp đẽ. Tràng An cũng đáp ứng tiêu chí địa chất địa mạo khi là minh chứng cho các giai đoạn cuối cùng của quá trình tiến hóa karst trong môi trường khí hậu nhiệt đới ẩm. Tuy nhiên, tiêu chí về tương tác môi trường con người là yếu tố được xếp đầu tiên trong hồ sơ.

Cảnh đẹp nên thơ ở Tam Cốc - Bích Động, thuộc quần thể danh thắng Tràng An. ẢNH: SỞ DU LỊCH NINH BÌNH

Trước đó, khi nghiên cứu Tràng An để viết nên hồ sơ di sản cho quần thể này, các nhà nghiên cứu đã tìm thấy xương nhiều loại động vật. Ngoài ra, họ cũng tìm thấy ốc suối (bị chặt đít), còn lại là vỏ nhuyễn thể biển như hàu. Cộng với các dấu vết hàu bám, dấu lõm mặt đá vôi, các nhà khoa học cho rằng cư dân Tràng An đã có sự tương thích tốt với môi trường. TS Nishimura (Nhật Bản) khi đó còn cho rằng ốc núi chính là thực phẩm của người cổ ở Tràng An. Dấu vết của bếp lửa cho thấy ốc núi được ăn sau khi nấu chín.

TS Nishimura thậm chí còn thử các phương án nấu khác nhau: cho ốc vào gốm rồi hấp, nung trực tiếp vỏ ốc. Việc thử nghiệm cho thấy khi nung trực tiếp, vỏ bị chát, vụn và nát đi. Nó thích hợp với việc tìm thấy nhiều vỏ ốc vụn và mảnh đá vôi ở đó. Tại Tràng An, người ta vẫn thu được ốc núi. Điều này cũng có thể làm "chất liệu" thiết kế cho các trải nghiệm nếu công chúng muốn hiểu cách người cổ đã sinh sống ra sao tại Tràng An.

Nói cách khác, du lịch khảo cổ là điều hoàn toàn có thể thực hiện tại di sản thế giới hỗn hợp này. Theo hướng du lịch khảo cổ, công chúng có thể trải nghiệm Tràng An qua các hoạt động như: thăm các hang động thời tiền sử, khám phá các di chỉ khảo cổ học lịch sử, cắm trại và trải nghiệm cách thức nấu nướng, khai thác, hái lượm mà người xưa từng thực hiện.

Giữ ranh giới cho Tràng An

Dù đẹp đẽ, lại độc đáo nhờ việc là di sản hỗn hợp đầu tiên tại Đông Nam Á, quần thể di sản thế giới danh thắng Tràng An cũng mang đến nhiều cú "thót tim". Đó là trường hợp cầu xây xuyên lõi di sản, cũng như vụ việc bị UNESCO nhắc nhở liên quan tới dấu tích phim trường Kong: Skull Island.

Quần thể danh thắng Tràng An. ảnh: Phúc Ngư

Cụ thể, năm 2018 dư luận xôn xao vì việc một cây cầu với hơn 2.000 bậc thang được xây tại khu vực núi Cái Hạ, còn gọi là Tràng An cổ. Cầu có những cột bê tông trụ đứng trên các vách đá tai mèo chênh vênh. Chủ công trình khi đó là Công ty CP du lịch Tràng An, công bố: "Đường bậc dựng theo di tích hướng đi cũ của triều Đinh; núi cao 95 m; gồm 2.234 bậc; chiều dài hệ thống bậc là 1.115 m". Địa phương sau đó cho biết công trình không hề được cấp phép, tuy nhiên điều này không loại bỏ được trách nhiệm quản lý của lãnh đạo địa phương khi đã để một công trình xuyên thẳng qua vùng lõi di sản như vậy.

Năm 2019, Tràng An lại tiếp tục "vào tầm ngắm" của công chúng yêu di sản vì phim trường Kong: Skull Island. Sau khi đoàn phim rời đi, chiếc cầu và làng thổ dân vẫn được giữ lại. Tuy nhiên, điều này đã khiến UNESCO phải ra khuyến nghị tháo dỡ công trình có thể ảnh hưởng đến di sản. Sở Du lịch địa phương khi đó đã phải giám sát việc tháo dỡ này.

Phân loại ốc khi khảo cổ học ở Tràng An. ẢNH: VIỆN KHẢO CỔ HỌC

Dù các vụ việc cụ thể đều đã có những hướng xử lý cụ thể, song nó lại làm dấy lên lo lắng lớn về tầm nhìn di sản. Cụ thể, hai vụ việc trên cho thấy những vấn đề của doanh nghiệp tư nhân khi cùng tham gia hoạt động bảo tồn, phát huy giá trị di sản. Xu hướng chung từ hàng chục năm nay là UNESCO rất khuyến khích các hoạt động hợp tác công tư trong bảo tồn di sản. Tại Tràng An, tính đến thời điểm cầu xây xuyên lõi di sản, một doanh nghiệp cũng đã chi 17.000 tỉ đồng đầu tư tại đây, đồng thời hỗ trợ việc đề cử Tràng An thành di sản thế giới. Tuy nhiên, việc giám sát các hợp tác công tư, việc xây dựng sản phẩm khai thác giá trị Tràng An vẫn cần được thực hiện nghiêm.

Năm 2018, nhóm nghiên cứu của UNESCO thậm chí đã phải khuyến cáo: "Chúng ta có quy định cụ thể về nguyên tắc, về quá trình phê duyệt. Nhưng chúng ta vẫn thấy có công trình được xây. Một số bị cơ quan quản lý dừng, nhưng một số vẫn không dừng. Vì thế, chúng ta cần xem xét cả việc thực hiện quy định đó". Ở Tràng An, hiện nay có nhiều sản phẩm du lịch thu hút. Tuy nhiên, những câu chuyện quá khứ và bài học quản lý này được nhắc lại cũng không thừa.

Cầu xuyên lõi di sản Tràng An. ẢNH: MINH HẢI

Mới nhất, tháng 8.2025 hội thảo “Giá trị thương hiệu quần thể danh thắng Tràng An gắn với chính sách bảo tồn di sản và phát triển du lịch bền vững” được UBND tỉnh, Trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật (ĐHQG Hà Nội) cùng Văn phòng UNESCO tại Việt Nam tổ chức.

Tại đây, “Văn kiện Tràng An” được thông qua với định hướng bảo tồn và khai thác giá trị di sản Tràng An theo hướng du lịch bền vững gắn với cộng đồng và kinh tế xanh. Văn kiện cũng mở ra định hướng cho mô hình “Đô thị - Di sản - Sinh thái - Văn hóa”, hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, nâng cao phúc lợi cộng đồng. Rõ ràng, câu chuyện con người đang ngày càng được nhà quản lý di sản này chú ý hơn. 

Theo Trinh Nguyễn/Thanh niên

https://thanhnien.vn/trang-an-can-them-cau-chuyen-con-nguoi-185250901221150385.htm